Citaten uit de pers
‘Liegen, scheiden, een kind afstaan: een Russische spion doet álles voor de baas. (…) Walker, Rusland- en Oekraïne-specialist voor The Guardian, heeft veel aandacht voor de kleurrijke verhalen van afzonderlijke infiltranten door de jaren heen. Dat levert een smeuïg en meeslepend boek op.’ Paul van der Steen in Trouw
Inspiratie
Tijdens het werk aan Infiltranten heb ik dankbaar inspiratie geput uit deze nET eCHT media.
Leesfragment
Op een benauwde, bewolkte middag in juni 2010 liep heel het leven van Ann Foley ineens in het honderd. Terwijl de dag nog wel zo aangenaam was begonnen. Ze was met haar echtgenoot Don en hun twee zonen Tim en Alex feestelijk gaan lunchen in een Indiaas restaurant niet ver van hun woning in Cambridge, Massachusetts. Tim vierde die dag zijn twintigste verjaardag en hij was die zomer net terug uit Washington, waar hij zijn tweede jaar aan de George Washington University had afgerond. Na het eten liep het viertal terug naar het huis in de buurt van Harvard Square dat Don en Ann een paar weken daarvoor hadden gekocht. Met twee verdiepingen en een veranda voor de deur was het veruit de grootste woning die ze ooit hadden gehad, een tastbaar bewijs van hoezeer het hen voor de wind ging. Dons beginnend adviesbureau liep goed en Ann had net een nieuwe baan in de makelaardij. In de woonkamer ontkurkte Don een fles champagne ter verhoging van de feestvreugde. Nadat er een toost was uitgebracht ging Tim naar boven, naar zijn slaapkamer. Niet lang daarna werd er luid op de voordeur gebonsd. Ann dacht dat het een vriend van Tim was die hem kwam feliciteren.
‘Een verrassing, wat leuk!’ zei ze tegen Alex, die de trap op rende om zijn oudere broer te gaan halen. Ze opende de deur en zag een stel in het zwart geklede mannen. ‘FBI,’ riepen ze terwijl ze de woning binnenstormden. Twee paar agenten zetten Don en Ann ieder in een hoek van hun ruime woonkamer tegen de muur en sloegen hen in de boeien. Daarna zag Alex vanuit zijn raam hoe zijn ouders over het pad met de rode stenen voor hun huis werden afgevoerd naar enkele gereedstaande zwarte auto’s. De agenten weigerden de twee broers te vertellen wat er aan de hand was, maar Alex nam aan dat het allemaal één grote vergissing moest zijn. Hij kon zich niet voorstellen dat zijn tamelijk saaie ouders iets hadden gedaan wat zo’n dramatische inval kon rechtvaardigen.
Negen jaar na de arrestaties, op een warme zomermiddag in 2019, was ik in Moskou onderweg naar de vrouw die ooit bekend had gestaan als Ann Foley. Ze had voorgesteld af te spreken in een populair café met een Franse aankleding vlak bij het Gorkipark. Aan de meeste zogenaamd authentieke houten tafeltjes zaten jonge, goedgeklede Moskovieten, de leden van een middenklasse die tijdens het lange bewind van Vladimir Poetin was opgekomen. Ik vond een vrije plek en een paar minuten later liep ze de zaak binnen. Een vrouw van midden vijftig met halflang blond haar, een hemelsblauwe bloes en een dikke schakelketting. Ze glimlachte hartelijk, gaf me een hand en ging zitten. De ober verscheen en ze bestelde in het Russisch een cappuccino om vervolgens weer over te stappen op het Engels. Ze sprak beide talen vloeiend, hoewel ik ergens in haar Engelse intonatie een lichte Russische bijklank meende te horen. Ik vroeg me af of dit accent me zou zijn opgevallen als ik haar tien jaar eerder in de Verenigde Staten had ontmoet. En zou ik dan hebben gedacht, zoals ik nu deed, dat haar gezicht Slavische trekken had? Vast niet. Destijds viel niemand iets bijzonders op aan Ann Foley, de vriendelijke parttime makelaar uit Canada.
In werkelijkheid was Ann Foley helemaal niet zo vriendelijk of werkzaam in de makelaardij. Ze was namelijk dood. De echte Ann Foley was in september 1962 geboren in een ziekenhuis in Montreal, waar ze zeven weken later was gestorven aan virale meningitis. Haar ouders, de pasgetrouwde Edward en Pauline, hadden alleen nog twee kleine foto’s als aandenken aan de dochter die zo kortstondig deel uitmaakte van hun leven. Ruim twee decennia later ontvingen de Canadese autoriteiten een verzoek om een duplicaat van de geboorteakte, schijnbaar van Ann Foley zelf. Niemand plaatste vraagtekens bij het verzoek; de archieven van de burgerlijke stand waren nog niet gedigitaliseerd en gecentraliseerd. De autoriteiten gaven een geboortebewijs af en later ook een paspoort. Zo kwam Ann Foley opnieuw tot leven.
De vrouw tegenover me in het café was ruim twintig jaar lang door het leven gegaan als Ann Foley uit Montreal, tot die dag waarop de FBI voor de deur stond. Al die tijd had ze haar buren, haar vrienden en zelfs haar eigen kinderen voor de gek weten te houden. In werkelijkheid was ze Jelena Vavilova, geboren en getogen in Siberië in de Sovjettijd. Jelena was een zogeheten illegaal, een geïnfiltreerde spion opgeleid door de KGB. Haar echtgenoot, Don, was ook zo’n illegale agent; zijn geboortenaam luidde Andrej Bezroekov.
Jelena en Andrej hadden elkaar begin jaren tachtig leren kennen tijdens hun studie geschiedenis in de Siberische stad Tomsk. KGB-spotters hadden hun oog op het tweetal laten vallen voor een verkennend antecedentenonderzoek. Later volgden Jelena en Andrej een zwaar opleidingsprogramma van meerdere jaren, waar ze leerden hun taalgebruik, gewoonten en identiteit te modelleren naar die van een doorsnee Canadees echtpaar. Ze verlieten de Sovjet-Unie los van elkaar in 1987 en regelden een ontmoeting in Canada, waarna ze een verhouding begonnen alsof ze elkaar net hadden leren kennen. Ze trouwden voor de tweede keer, ditmaal als Don en Ann, en vestigden zich in Toronto, waar Jelena hun twee zonen, Tim en Alex, ter wereld bracht. In 1991 viel de Sovjet-Unie uiteen, waarna de twee infiltranten enkele jaren lang zichzelf moesten zien te redden. Maar tegen het eind van dat decennium kwam de voormalige KGB-agent Vladimir Poetin in Moskou aan de macht. Toen begonnen Andrej en Jelena weer volop te spioneren, ditmaal voor de SVR, de buitenlandse inlichtingendienst van het nieuwe Rusland. Als Don Heathfield werd Andrej voor een studie toegelaten tot de Kennedy School aan Harvard University, waardoor het paar met zijn twee kinderen naar Cambridge, Massachusetts, kon verhuizen en zijn operatie in de Verenigde Staten kon voortzetten. Terwijl Andrej netwerkte aan Harvard, wierp Jelena zich naar eigen zeggen op als thuismoeder en bracht ze hun twee zonen groot. Maar na het instoppen van de kinderen trok zij zich terug in een achterkamer en ontcijferde ze radioberichten uit Moskou.
Jelena en Andrej spraken onderling nooit Russisch en hadden het nooit over Rusland waar Tim en Alex bij waren. Van tijd tot tijd maakte Jelena heimelijk reisjes naar Zuid-Amerika of Canada om daar buiten het bereik van potentieel spiedende FBI-ogen af te spreken met contactpersonen van de SVR, waarbij ze onderweg van paspoort wisselde om haar sporen uit te wissen. Voor haar zonen verzon ze verhalen over alledaagse beslommeringen die haar afwezigheid verklaarden. Geen van de mensen met wie Jelena omging wist wat ze echt kon en vermocht. Ze was een goedopgeleide KGB-agente die zich gedwongen zag om de rol van doorsnee huisvrouw te spelen. Toen we elkaar in Moskou spraken, vroeg ik of dit contrast haar zwaar was gevallen. Ze nam een slok van haar koffie en glimlachte fijntjes. Mensen die behoefte hebben aan bevestiging van de buitenwereld zullen nooit door de selectie van het infiltrantenprogramma heen komen, zei ze. ‘Een spion is een acteur, maar dan eentje die geen podium of publiek nodig heeft.’ Jelena benadrukte dat zij en Andrej hun zonen nooit de waarheid zouden hebben verteld als ze niet door de FBI waren opgepakt. ‘Wij waren verantwoordelijk voor onze eigen veiligheid en je maakt jezelf kwetsbaar als je iemand iets vertelt,’ zei ze beslist. Ze gaf wel toe dat ze er voor de FBI-inval al eens voorzichtig over hadden nagedacht om te stoppen met spioneren en misschien – ooit – terug te keren naar Rusland. Maar dan hadden ze hun zonen toch iets moeten vertellen? ‘Dat klopt, ja, maar dan hadden we ze wel een ander verhaal op de mouw gespeld,’ zei ze met schokkende achteloosheid. ‘We hadden zoveel verhalen. Er was een verhaal voor onze ouders, een verhaal voor vrienden hier in Rusland. Verhalen, verhalen, verhalen. Nog een verhaal erbij, dat was voor ons geen probleem. Het is jammer, maar dat zijn de regels van het spel.’
Leesfragment Echtmedia.net. Copyright bij de auteur.
De uitgever over Infiltranten.
Spreekt Infiltranten je aan? Dan lees je mogelijk ook graag:
