‘Voortreffelijk [boek] waarin de voorgeschiedenis van Lenins staatsgreep onder de loep wordt genomen. [Leest] als een politieke thriller en [vertelt] een verhaal waarvan je je bijna niet kunt voorstellen dat het werkelijk is gebeurd. (…) Merridale heeft Lenins treinreis tot in de puntjes gereconstrueerd, onder meer door hem achterna te reizen en de route in een historisch verband te plaatsen. Het levert een smeuïg en goed gedocumenteerd relaas op, dat je niet weg kunt leggen, zo spannend is het. Daar komt nog bij dat Merridale een gouden pen heeft en met veel gevoel voor humor tussen de regels door een beknopte geschiedenis van de revolutie vertelt.’ Michel Krielaars in NRC Handelsblad

‘Een literair meesterstuk, een uitmuntend geschiedenisboek en ook een perfecte gids.’ De Standaard

‘Tot op zekere hoogte is het verhaal over Lenin in de trein een parabel over het gekonkel tussen grote mogendheden, die laat zien dat slinkse strategieën die op korte termijn gunstige effecten kunnen hebben, op lange termijn vaak juist averechts uitpakken. (…) [Merridale maakt] de chaos en energie van 1917 voelbaar. (…) Ze weet de sfeer in de wagons op te roepen en dist mooie anekdotes op. Bijvoorbeeld over de kleine make-over die Lenin bij een tussenstop in Stockholm kreeg. Hij kocht er “stadsschoenen” en een pak dat hij tot ver in 1918 bij elke openbare gelegenheid zou dragen. Medestrijder Karl Radek suggereerde ook een nieuwe jas en schoon ondergoed aan te schaffen, maar Lenin wilde daar niet van weten. Hij zei dat hij naar Rusland ging om een revolutie te ontketenen, niet om er een herenmodezaak te beginnen.’ Paul van der Steen in Trouw

‘Lenin steelt de revolutie. De schetsen van Merridale, met de trein en Petrograd als microkosmos, laten zien hoe dat mogelijk is. In oktober grijpt de man die er volgens een Britse diplomaat uitziet als “een kruidenier uit de provincie”, de macht. (…) Al zijn medestanders komen op een of andere manier om het leven, verzwolgen door de revolutionaire storm. De trein van Merridale biedt inzicht in vijf duistere maanden van de vroege revolutie. Goed werk.’ Marcel Grauls in Het Belang van Limburg

Inspiratie

Tijdens het werk aan Lenin in de trein. De reis naar de revolutie heb ik dankbaar inspiratie geput uit deze nET eCHT media. Daarnaast heb ik deze vertaling mede kunnen maken dankzij een werkbeurs van het Nederlands Letterenfonds.

Leesfragment

Het was een verhaal dat zo uit de pen van John Buchan had kunnen vloeien. Nog maar enkele maanden daarvoor had de schrijver van The Thirty-Nine Steps de spionagethriller Greenmantle gepubliceerd, waarin de gelijknamige schurk het eveneens tijdens de Eerste Wereldoorlog opnam tegen de Britten en hun bondgenoten. Greenmantle kwam weliswaar niet uit Rusland (Buchan koos voor het Midden-Oosten als decor) maar de plot draaide om de bereidheid van een geheim agent om heel Duitsland door te reizen om hem te bereiken. ‘Ik had een grote barricade met prikkeldraad en loopgraven verwacht,’ legt de hoofdpersoon van het boek, Richard Hannay, uit. ‘Maar aan de Duitse kant was niets te zien dan een half dozijn wachtposten in veldgrijs. (…) [Een onderofficier] liet ons uitstappen en dreef ons allen samen in een kale wachtkamer waar een grote kachel brandde. Ze namen ons met twee tegelijk mee naar een binnenvertrek voor nader onderzoek. (…) Ze lieten ons spiernaakt uitkleden. (…) De mannen die deze taak verrichtten, waren vrij beleefd, maar gingen ook zeer grondig te werk.’ Lenin moest deze beproeving in het echt ondergaan, en wel in het douanekantoor van Tornio. Onder de kritische blikken van enkele Russische grenswachten ging in zijn geval een Britse officier zeer grondig te werk.

De reis eindigde bij het Finlandstation in Petrograd. Lenin stapte er triomfantelijk uit te midden van de drommen aanhangers die zich daar hadden verzameld, om de loop van de Russische geschiedenis voorgoed een andere wending te geven. De vermoeienissen van de acht dagen lange rit waren hem nauwelijks aan te zien. De bolsjewieken gebruikten dit verhaal als de basis voor een ronkende mythe, maar de meest treffende typering van het gebeuren komt van Winston Churchill: ‘We moeten in aanmerking nemen hoe wanhopig de Duitse oorlogsleiders er toen al aan toe waren,’ schreef hij achteraf. ‘Niet zonder vrees besloten ze het meest verschrikkelijke wapen van allemaal tegen Rusland in te zetten. Ze vervoerden Lenin als een pestbacil in een verzegelde goederenwagon van Zwitserland naar Rusland.’

De ‘goederenwagon’ was in werkelijkheid niet echt verzegeld: de deuren zaten bijna nooit op slot en er stapten mensen in en uit. De reis was ook veel zwaarder dan Churchills woorden suggereren. De Russen hadden er drie volle dagen voor nodig om door Duitsland te rijden, en al die tijd konden ze nergens iets te eten kopen, laat staan even uitstappen om hun benen te strekken. Voor zover ze een oog dicht deden, was dat in volgepakte, eenvoudige coupés, met hun hoofd op de schouder van de persoon naast hen, hun dromen doortrokken van de geur van oudbakken brood en onfrisse sokken. Het beeld van een bacil herken ik echter meteen. Net zoals de Eerste Wereldoorlog de aanleiding vormde voor geweldige intriges, zijn er ook in mijn tijd mondiaal vele diplomatieke, economische en militaire machtsspelletjes gespeeld.

De wereld is tegenwoordig bijna net zo instabiel als in Lenins tijd. Een select groepje grote mogendheden zet – in een iets wisselende samenstelling – nog steeds alles op alles om de eigen dominantie veilig te stellen. Omdat direct militair ingrijpen vaak heel kostbaar is, kiezen ze er bij regionale conflicten voor om lokale rebellen te steunen en financieel bij te staan, soms in het land waar het om gaat maar soms ook door hen ter plekke te droppen, zoals met Lenin gebeurde. Ik denk aan Zuid-Amerika in de jaren tachtig van de twintigste eeuw, aan alle vuile oorlogen in Centraal-Azië sinds die tijd. De huidige conflicten in de Arabische wereld doen me huiveren. De geschiedenis van Lenins trein behoort niet alleen tot het domein van de Sovjets. Tot op zekere hoogte is die een parabel over hoe het gekonkel tussen grote mogendheden werkt, met als een van de belangrijkste regels dat de strategie van grote mogendheden bijna altijd averechts uitpakt.

Ik besefte dat ik de treinrit zelf ook zou moeten maken. Een reis gaat niet alleen over plaatsen, afstanden en tijden, maar ook over dingen die je onderweg met je eigen ogen moet zien. Mijn eerste opgave was de precieze treinroute uit te zoeken. Historici hebben allerlei varianten beschreven, maar ik moet nog altijd de eerste kaart zien van de route die Lenin echt volgde. De meeste deskundigen laten hem via het noorden reizen, over een spoorweg die in 1917 feitelijk nog niet eens was aangelegd, en ten minste één boek – een klassieker die vele malen is herdrukt – zit er met de reis zelfs meer dan vijftienhonderd kilometer naast. Deze route is meer dan zomaar een detail. Het maakt nogal wat verschil of er een boot over de Oostzee wordt genomen of in Lapland een lange rit door de sneeuw wordt gemaakt. Een reis door een verlaten woud zonder licht of zichtbare wegen is heel wat dreigender dan een ritje langs een stel charmante kuststadjes.

Hoe prachtig Bradshaw’s Continental Railway Guide uit 1913 er met zijn kleurrijke omslag ook uitziet, dit lijvige spoorboek kan ons niet veel verder helpen. De treintijden varieerden in oorlogstijd van week tot week en zelfs in 1916 werden er nog altijd nieuwe spoorlijnen aangelegd. Dus ik heb het spoorboek van Bradshaw in mijn boekenkast laten staan. In plaats daarvan wapende ik me met de dienstregeling uit 1917 die ik uit een archief had opgediept, mijn aantekeningen op basis van de 55 delen van Lenins verzamelde werken en een forse landkaart. Behalve een notitieblok en een pen nam ik ook een kleine digitale audiorecorder mee. Wanneer ik die geluidsopnames nu aan mijn schrijftafel afspeel, hoor ik het lied van een Europa dat volop in beweging is: een koor van talen, het rumoer van verkeer in de omliggende straten, dan het geluid van de locomotief, de intercom, piepende remmen en het sissen van de deuren. Als ik het apparaatje vervolgens nog aan had laten staan, zou het urenlange gesprekken hebben vastgelegd: nu eens op gedempte of verveelde toon, dan weer enthousiast en onbevangen, maar zelden op een volume dat uitkwam boven het geruststellende achtergrondgeluid van de cadans van de treinwielen.

Ik nam me voor niet alleen Lenins precieze route te volgen, maar ook zijn reisschema aan te houden. Ik zou op 9 april uit Zürich vertrekken en acht dagen later en ruim drieduizend kilometer verderop in Sint-Petersburg aankomen. Het beloofde een onstuimige rit te worden, zelfs met de snelste Europese treinen van tegenwoordig, maar Lenin popelde van ongeduld en ik richtte me op dat gevoel. Ook al moest ik elke aansluiting halsoverkop zien te halen, net als Lenin kreeg ook ik schier eindeloze uren aan vrije tijd in mijn schoot geworpen, waarin ik in alle rust het passerende landschap in me op kon nemen. Er zijn inmiddels honderd jaar verstreken sinds de grote Rus hier langskwam. De Duitse stadjes die hij zag, mooi en overzichtelijk als een verzameling speelgoedhuisjes bij elkaar, zijn tegenwoordig omgeven door industrieterreinen, winkelgebieden en snelwegen. Soms houdt het uitgedijde stadslandschap nog kilometerslang na de oude buitenwijken aan. Maar het meest opvallend van allemaal is het totale ontbreken van enige dreiging. Toen mijn trein vanuit Zwitserland Duitsland in reed hield deze niet eens stil, maar in Lenins tijd wemelde het aan de grens van de wapens en had het land dat voor hem lag een duistere reputatie van moord en geweld. Mijn reis verliep gesmeerd, snel en veilig; die van Lenin stond in het teken van de Europese oorlog die overal om hem heen woedde en was daardoor zwaar en beangstigend.

Leesfragment Echtmedia.net. Copyright bij de auteur.

De uitgever over Lenin in de trein

Spreekt Lenin in de trein je aan? Dan lees je mogelijk ook graag: